Ahura Mazda Nedir? Hangi Dine Ait?

Ahura Mazda (Ahuramazda, Harzoo, Hormazd, Hourmazd, Hurmuz, Ohrmazd, ‘Rab’ veya ‘Ruh’ olarak da bilinir), Hristiyanlıktan önce Asya’da yayılan Zerdüştlük, eski Mede ve antik Pers mitolojisinde tapılan en yüce ruhani varlıktır. Ahura Mazda evrenin ve içindeki her şeyin yaratıcısıdır, aynı zamanda her şeyi bilen ve iyinin yegane kaynağıdır.

Ahura Mazda Kimdir?

Bütün mitolojik tanrılarda olduğu gibi, Ahura Mazda da uzun bir kabiliyet listesine sahiptir. O, yaratılmamış ruhtur ve Garothman’daki (cennet) en üstün varlıktır.  Ahura Mazda’nın ötesinde, dışında başka hiçbir şey yoktur. O değişmezdir, hiç kimsenin yardımına ihtiyaç duymaz, eşi benzeri yoktur ve hiç kimse evreni ondan alamaz. Gerçeği ve uygun davranışı savunan adil insanı destekler. Ahura Mazda ikiz ruhları, yıkıcı ruh Angra Mainyu’yu ve iyi ruh Spenta Meynu’yu yaratmıştır.

Mazda veya Mazda’nın Avestaca formu, dişil bir isim olan proto-İran dilindeki Mazdāh kelimesinden gelmektedir. Tanrının özel adı olarak düşünülürse, “akıl” veya “bilgelik” anlamına gelen Sanskritçe medhās sözcüğünden de gelmiş olabilir Ahameniş döneminde, adı Ahuramazda idi, Part döneminde Hormazd ismi daha sık kullanıldı ve son olarak Sasani döneminde Ohrmazd adı ile anılmıştır.

“AHRA MAZDA DEĞİŞMEZDİR, KİMSEDEN YARDIM ALMADAN HER YERDEDİR. O’NUN EŞİ VE BENZERİ YOKTUR VE KİMSE GÖKYÜZÜNÜ O’NUN ELİNDEN ALAMAZ.

Zerdüştler, Ahura Mazda (“Bilge Tanrı” anlamına gelir) adı verilen tek bir Tanrı’ya inanırlar. O, merhametlidir, adaletlidir ve kâinatın yaratıcısıdır. Ahura Mazda kısaca aşağıdaki gibi tanımlanabilir;

• Her şeyi bilen (her şeyi bilir)
• Yüce (Yüce)
• Her yerde
• İnsan tarafından kavranamaz
• Değişmez
• Hayatın yaratıcısı
• Tüm iyilik ve mutlulukların kaynağı

Tanrı’ya yüce olarak ibadet edilir. Zerdüştler, onun yarattıklarının hepsinin saf olduğuna ve onlara sevgi ve saygıyla davranılması gerektiğine inanırlar. Buna doğal çevre de dahildir, bu nedenle Zerdüştler geleneksel olarak nehirleri, toprağı veya atmosferi kirletmezler. Bu nedenle bazıları Zerdüştlüğü “ilk çevreci din” olarak adlandırır.

Zerdüşt ve Ahura Mazda

Zerdüştler, Zerdüşt’ün Tanrı’nın peygamberi olduğuna inanırlar. Zerdüşt’ün kendisine ibadet edilmez, ancak öğretileri aracılığıyla kişi hakikat ve doğruluk (asha) yolunu izleyerek Tanrı’ya yakın olabilir.

Zerdüşt’ün Peygamber Olması

Zedüşt Peygamber 30 yaşındayken gördüğü bir vizyon aracılığıyla Ahura Mazda’yı gördü. Zerdüşt o dönem yaygın olan şekilde 15 yaşına bastığında bir yetişkin sayılıyordu.Zorluklar çekerek büyüdü. Hayatı boyunca iyi, kötü, neden-sonuç gibi kavramları sorguladı. Sonuç olarak, 20-30 yaşlarını geçirmek için evini terk ederek bir dağa yerleşti. Zerdüşt 30 yaşındayken ailesinin bir üyesi olarak bahar şenliğine katıldı ve görevlerinden biri sabah töreni için akarsuyun en derin ve en saf yerinden su çekmekti. Bu sırada Daytia nehrinde melek Vohu Mana ile tanıştı. Varlık, Zerdüşt’e kim olduğunu ve hayatındaki en önemli şeyin ne olduğunu sordu. Buna Zerdüşt, her şeyden çok doğru, saf ve bilge olmayı istediğini söyledi. Bu cevapla, daha sonra Zerdüştlük olarak bilinen dine götürecek ilkeleri öğrendiği Ahura Mazda ve baş melekleri hakkında bilgi edinmeyi başardı.

Amesha Spentas Kimdir?

Amesha Spentas, ‘Kutsal Ölümsüzler’ olarak tercüme edilir. Işık ışınlarının güneşten gelmesi gibi, Amesha Spenta’lar da Tanrı’dandır ama Tanrı değildir. Bu yayılımlar, Tanrı’nın ilahi nitelikleri olarak kabul edilir. Tanrı’nın dünyayı yaratmasına yardım ederler ve her biri yaratılışın belirli bir yönüyle ilgilidir. Batılı akademisyenler, Amesh Spentas’ı Hıristiyanlığın başmeleklerine benzetirler. Ancak bu durum manevi başarıları da temsil ettiği için kesinlikle doğru değildir. Zerdüştler, insanın ilahi nitelikleri aracılığıyla Tanrı’yı ​​tanıyabileceğine inanırlar.

Altı Amesha Spenta şunlardır:

• Vohu Manah – İyi düşünceler ve iyi niyetler.
• Asha Vahishta – Hakikat ve Adalet.
• Spenta Ameraiti – Kutsal bağlılık, barış ve sevgi dolu nezaket.
• Khashathra Vairya – Güç ve doğru yönetim.
• Hauravatat – Ayıklık ve sağlık.
• Ameretat – Uzun ömür ve ölümsüzlük.

Zerdüşt, Ahura Mazda’yı tek olarak tanımlasa da, Zerdüşt geleneği nihayetinde onu çevreleyen çok tanrılı geleneklerden bazı fikirleri miras aldı. Bu nedenle Ahura Mazda, Amesha Spentas (veya “kutsal ölümsüzler”) adı verilen birçok yayılımla tanınır.

Bu güçler, doğasının niteliklerini kişileştiren ve onları fiziksel dünyada tezahür ettiren Ahura Mazda’nın ilahi iradesinin bir işlevi olarak var olur. Amesha Spenta’lar, nihai olarak Ahura Mazda’ya tabi olmalarına rağmen ilahi güçler olarak kabul edilirler.

Bazı açılardan, Ahura Mazda’nın ait olduğu diğer Pers dinlerinden bazı çok tanrılı tanrıların niteliklerini de temsil ediyor olabilir. Bu varlıkların her biri, doğrudan bir şekilde değil, Ahura Mazda ile bir iletişim aracı olarak kendi başlarına ibadet edilmeye değer kabul edilir. Genellikle ikonografide geleneksel Zerdüşt pelerini ve şapkası giyen insanlar olarak ve genellikle belirli bir Amesha Spenta ile ilişkilendirilen sembollerle temsil edilirler. Örneğin, Asha Vahistah, gerçeğin geleneksel Zerdüşt sembolü olan ateşle ilişkilendirilir.

İyi ve kötü Kavramı

Zerdüştlükte Ahura Mazda’nın Angra Mainyu (“zararlı ruh” anlamına gelir) adında bir düşmanı vardır. Angra Mainyu, ölümün ve dünyadaki tüm kötülüklerin kaynağıdır. Mükemmel olan Ahura Mazda cennette yaşarken, Angra Mainyu cehennemin derinliklerinde yaşar. Bir insan öldüğünde, hayatta yaptıklarına bağlı olarak cennete veya cehenneme gider. Semavi dinlerde cennet ve cehennem kavramlarının yanı sıra şeytanın da Zerdüşt inancından büyük ölçüde etkilendiği genel olarak kabul edilmektedir.

Ahura Mazda Nasıl Tasvir Edildi?

Yunan tarihçi Herodotus (MÖ 484 – c. 425), Perslerin genellikle dini faaliyetlerinin bir parçası olarak simgeleri kullanmadıklarını belirtir. Bu iddia arkeolojik kayıtlarla destekleniyor ve hiç şüphesiz Ahura Mazda’nın neden bu kadar az bilinen tasviri olduğunu açıklıyor.

Ahura Mazda bağlılığıyla ilişkili bir görüntünün kullanımına ilişkin en eski referans, Artaxerxes Mnemon’un saltanatının 39. yılına aittir (yak. MÖ 365). Burada Lidya İmparatoru (Yunanlı bir yorumcuya göre) kanun koyucu “Zeus” için bir heykel dikmiştir. Büyük Kiros döneminden (MÖ 6. yüzyıl) III. Darius’a kadar. (MÖ 4. yüzyıl), beyaz atların çektiği boş bir arabanın Pers ordusuna eşlik etmesi adettendi. Uygulamayı ilk tanımlayan Herodot’a göre bu araba, kendisini ordunun başına koyduğu söylenen “Zeus” olarak da adlandırılan yüce tanrıya adanmıştı. Bu örneklerde adı “Zeus” olarak bahsedilen tanrı muhtemelen Ahura Mazda’dır. Çünkü Yunan yazarları yüce tanrıları Zeus’u diğer kültürlerde benzer bir işleve sahip tanrılara atıfta bulunmak için sık sık kullanırlar.

Ahura Mazda’ya ilişkili resimlerle birlikte tapınmanın, Pers tarihinin Part döneminde (MÖ 250-MÖ 226) meydana geldiği de biliniyor, ancak Sasani döneminin (226-651) başlangıcında, gelenek ortadan kalkmış gibi görünüyor. Sasani dönemine Ahura Mazda’ya ait pek çok simge bulunmaktadır. Diğer tasvirler, Ahura Mazda’yı bir kuşun ayakları ve kuyruğu eşliğinde kanatlı bir halka olarak diskten çıkarken tasvir ediyor. Bu görüntülerin anlamı hakkında farklı görüşler olsa da, çoğu bilim insanı kanatlı diskin Ahura Mazda’nın kendisini temsil ettiği konusunda hemfikirdir. “Ohrmazd”ı betimlediğini iddia eden diğer resimlerde uzun taçlı bir erkek figürü gösteriliyor. Bununla birlikte, Ahura Mazda da dahil olmak üzere ilahi varlıkların insan biçiminde görüntülerinin reddi, büyük ölçüde anikonik olan sonraki Zerdüştlükte yaygın hale gelmiştir.

Ahura Mazda’nın Önemi

Ahura Mazda’ya yönelik Zerdüşt ibadeti, din tarihinde iki nedenden dolayı önemlidir. Birincisi, Ahura Mazda ve yakından ilişkili Amesha Spentas, Zerdüştlüğün evrimleştiği antik Proto-Hint-İran-Aryanların inançlarına bir bakış sağlar. İkincisi, Ahura Mazda, bugün var olan en yaygın Tanrı kavramlarından bazıları üzerindeki en büyük etkilerden biridir. Ahura Mazda, İbrahimi geleneklerin kaynağı olan Tanrı kavramı olan tek tanrıcılığın en eski örneklerinden biri olduğunu öne süren bazı kanıtları temsil eder.

Ahura Mazda’nın Kökeni Vedik Dini

Ahura Mazda’nın kökeni, Proto-Hint-İran-Aryanların ilk inançlarıyla bağlantılı görünüyor. Bilimsel fikir birliği, Ahura Mazda ile Hindu Vedik tanrıları Varuna ve Mitra arasında bir bağlantı olduğunu tanımlar. Böylece Kuiper, proto-Hint-İran tanrısının Rigveda’nın Varuna’sı olan isimsiz “Ahura’nın babası” olduğunu düşündü.

Bu görüşe göre, Zerdüşt mazdası, Rigveda 8.6.10’da Varuna’nın adanmışlarına sağladığı “kozmik düzene ilişkin (kamu) içgörüsü” olarak tanımlanan Vedik medhira’nın eşdeğeridir. Nasıl Ahura Mazda, gerçeğin her yeri kaplayan ilkesi olan Asha’yı koruyorsa, Varuna da onun Vedik eşdeğeri olan Rta’yı korur.

Kuiper ayrıca Ahura Mazda’nın mitra-vouruna düalizminin İran’daki bir gelişimi olabileceğini öne sürdü; burada mitra, isimsiz ‘Rab’ (Ahura) ve vouuruna mazda/medhira idi. Vedalar’daki Vedik Mitra’nın Varuna’dan neredeyse ayrılamaz olması gibi, Mithra da Avesta’daki Ahura Mazda ile yakından ilişkilidir. Bu, Ahura Mazda’nın mitra’nın olumlu niteliklerini ve vouruna’nın olumsuz niteliklerini taşıdığı bileşik bir tanrı olduğunu düşündürür.

Başka bir görüş, Ahura Mazda’nın vouruna ve mitra’nın üzerinde, mükemmel bir Ahura olduğunu savunur. Bu görüşe göre dvandvah mitra-vouruna terimi, Avesta’da adı geçen eski bir İran tanrısı olan eski ‘Mithra-Baga’dan başka bir şey değildir

Kökleri Vedik dininde olan Ahura Mazda olarak Tanrılığın birliğine dair Zerdüşt kavramı, Hinduizm’deki tek tanrılı akımların daha sonraki gelişimini göstermiştir.

Ahura Mazda İnancının Tarihsel Evrimi

Ahameniş İmparatorluğu

Ahameniş İmparatorluğu sırasında (yaklaşık MÖ 550 – 330), Ahameniş krallarının yazıtlarında peygamber Zerdüşt/Zerdüşt’ten bahsedilmezken, Ahura Mazda’dan bahsedilir. Ahlaki davranışa yapılan vurgunun yanı sıra Zerdüşt ve Ahameniş krallarının öğretileri arasında sağlam bağlar bulunmamaktadır.

Darius I

Darius’un (MÖ 522-486) ​​yazlık sarayı olan Persepolis yakınlarındaki Nakş-ı Rüstem’de bir uçurumun üzerine bir yazıt yapılmıştır. Burada Ahura Mazda, dünyayı, göğü ve insanı yaratan ve ayrıca Darius’u kral yapan, dünyanın yaratıcısı olarak adlandırılır. Ahura Mazda’nın bu döneme ait en önemli sözü, MÖ 516’da I. Darius tarafından yazılan Behistun Yazıtı’dır. Yazıt üzerinde Darius’un sahtekar Gaumata’ya karşı kazandığı zaferi tasvir eden bir alçak kabartma bulunmaktadır. Bu kabartmada galip yenilenlerin üzerinde durmaktadır ve onların üzerinde Ahura Mazda asılı durur. Tanrı burada kanatlı bir güneş diski içinde bir kral olarak tasvir edilmiştir. Yazıtın metni, Ahura Mazda’nın galip gelenin düşmanını yenmesine nasıl yardım ettiğinden ve kendisinin, yani Darius’un, “Ahura Mazda’nın lütfuyla” krallığını yönetmesi için seçildiğinden bahseder.

Part İmparatorluğu

Part İmparatorluğu zamanında (MÖ 247 – MS 224), Zerdüştlük toplum ve krallık tarafınca benimsendi.Daha önce Büyük İskender’in MÖ 330’daki seferleri sırasında yıkılan birçok tapınak yeniden inşa edildi. Ayrıca Parth hükümdarları daha hoşgörülüydü. Toplumda zerdüştlük yanında Hinduizm, Budizm, Yahudilik, Hristiyanlık gibi dinler de mevcuttu. Ahura Mazda, Zerdüştlükte başmelek olarak isimlendirilen ancak eski bir tanrı olan Mithra ve dişi bir tanrı olan Anahita gibi tanrılara uygun şekilde saygı gördü. Ayrıca Part döneminin sonlarına doğru Ahura Mazda, ayakta veya at sırtında bir erkek figürü olarak tasvir edildi. O dönem bu durum onun gücünü yansıtıyordu.

Zurvanizm

Zurvanizm olarak bilinen bir başka Zerdüştlük biçimi, Sasani Dönemi’nde (MS 224-651) oluştu. I. Shapur’un hükümdarlığı sırasında, Zerdüşt’ün mesajı bir kenara atıldı, Zurvan yüce varlık olarak adlandırıldı ve artık yaratılmış bir ruh olan Ahura Mazda, Angra Mainyu/Ahriman’ın yanı sıra Zurvan’ın oğlu oldu. Bahram II döneminde, Ahura Mazda’ya daha sonra isimlerinden biri olacak olan Ohrmazd-mowbad unvanı verildi.

Zurvanizm Nedir?

Zerdüşt’ün orijinal yazılarında bulunan düalizm, Ahameniş döneminde (MÖ altıncı ve dördüncü yüzyıllar arasında) daha geniş Zerdüşt kuruluşundan ortaya çıkan bir kült olan Zurvanizm olarak bilinen harekette daha açık bir şekilde gelişti. Burada Ahura Mazda, aşkın bir tanrı olarak kabul edilmez ve zaman tanrısı Zurvan’a tabi bir konuma sahiptir. Bunun yerine Ahura Mazda, Angra Mainyu ile birlikte Zurvan’ın yönetimi altındaki iki eşit ama zıt tanrıdan biridir.

Zurvan mitolojisine göre Ahura Mazda ve Angra Mainyu, evrenin başlangıcından beri birlikte var olan Zurvan’ın ikiz oğullarıdır. Buna göre yaratıcı tanrı Ahura Mazda’nın kendisi ve baş düşmanı Angra Mainya olarak kardeş olarak görülmektedir. Ahura Mazda, kötülüğün düşmanı rolünü üstlendiğinden, iyiliğin kişileştirilmesi olan Spenta Mainyu olarak bilinir. Bu yorum büyük ölçüde Ahura Mazda ve Angra Mainya’yı her zaman birlikte var olan ikizler olarak ifade eden Yasna 30.3’e dayanmaktadır.

Yazılı kanıtlara rağmen, ana akım Zerdüştlük açısından Zurvani inancı kesinlikle kabul edilmez. Zurvanizm, Sasani döneminde (226-651) resmen desteklense de, MS 10. yüzyıldan sonra hiçbir izi kalmamıştır. Bununla birlikte, Zerdüştlük üzerine Yunan kaynaklarında ve ayrıca MS dokuzuncu ve onuncu yüzyılların Pehlevi edebiyatında kaydedilen Zurvanlıların dualizmidir. Bunlar daha sonra İslam ve Hıristiyan kaynaklarında da yer almıştır. Bu notlar, Zerdüştlüğün batıya ulaşan ilk izleriydi ve Avrupalı ​​bilim adamlarını Zerdüştlüğün öncelikle dualist bir inanç olduğu ve Ahura Mazda’nın sadece yüce birliğin, ilahi özün bir yayılımı olduğu sonucuna varmasına yol açtı.

Martin Haug’un Yorumu

1884’te Martin Haug, Yasna 30.3’ün Gathach’ta genellikle belirsiz olarak görülen düalizmden bir kaçış sağlayan yeni bir yorumunu önerdi. Haug’un yorumuna göre, “ikiz ruhlar” Angra Mainyu ve Spenta Mainyu’dur; ilki Ahura Mazda’nın “yıkıcı yayılımı” ve ikincisi “yaratıcı yayılım”dır. Aslında, Angra Mainyu ve Spenta Mainyu’nun bu önerilen düalizmi, Zurvanizm kurallarının basitçe yeniden icat edilmesidir. Ancak Angra Mainyu artık Ahura Mazda ile aynı değil, onun birçok yayılımından biridir. Haug, fikri daha da geliştirir ve Yasna 45.9’da bahsedilen özgür irade kavramını, Ahura Mazda teodisesinin sorunlarını çözmeye hizmet eden bir uyum olarak yorumlar. Haug, Angra Mainyu’nun özgür iradesinin Ahura Mazda’dan sapıp kötü olmayı seçmesine izin verdiğini ve böylece kötülüğün varlığının sorumluluğunu yalnızca iyiyi yarattığı söylenen Ahura Mazda üzerindeb aldığını savunmaktadır.

Haug’un yorumu, Zerdüşt öğretilerine saldıran Hıristiyan misyonerlere karşı bir savunma sağladığı için Hindistan’da (Parsis) yaşayan bazı modern Zerdüştler tarafından minnetle karşılandı. Bu misyonerler, Tanrı’ya benzer yaratılmamış bir şeytani güç fikrinin tatmin edici olmayan bir düalizm yarattığını savundu. Zerdüştlüğün İbrahimi dinler gibi iyi ve kötünün bir hipostazizasyonunu yaratmadığı görüşüne rağmen, Haug’un fikirleri daha sonra bir Parsi yorumu olarak genişletildi ve böylece teorileri doğrulandı. Haug’un fikirleri o kadar popüler ki, artık dünya çapında Zerdüştlerin evrensel öğretileri olarak kabul ediliyorlar.

Kaynaklar;

1. https://www.newworldencyclopedia.org/entry/Ahura_Mazda
2. https://www.bbc.co.uk/religion/religions/zoroastrian/beliefs/god.shtml
3.  Ahura Mazda | Definition of Ahura Mazda by Merriam-Webster
4. A History of Indian Literature
5.  The Religion of the Veda

Bir önceki yazımız olan Aziz Pavlus Kimdir? Hayatı ve Ölümü başlıklı makalemizde avrupa daki ilk hristiyan kral kimdir, aziz paul kimdir ve aziz pavlus hakkında bilgiler verilmektedir.