Khnum Kimdir? | Mısır Mitolojisinde Khnum

Khnum diğer bilinen isimleri Khnemu, Khenmu, Khenmew, Adı Mısır dilinde birleştirmek, inşa etmek ve katılmak anlamlarına gelen “khnem” kelimesinden gelmektedir. Buradaki birleştirmek  yılın mevsimlerle, güneşin yıldızla birleşmesini ifade etmek amacıyla astronomik anlamda kullanılmıştır.

Khnum Kimdir?

Hanedanlık Öncesi Dönemi’nde ibadet edilmiş popüler eski bir Mısır tanrısıydı. Unas’ın piramit metinlerinden alınan referanslardan Khnum’a yapılan ibadetlerin bu erken dönemde bile yerleşik olduğu ve Khunum – Khufu olarak adlandırıldığı görülmüştür. Khnum’un döneminde Ra kültü de egemendi. Kendinden sonra gelen oğlu Khafre ve torunu Menkau-Re, Ra’yı onurlandırmak adına onun ismini kendilerininkine eklemişler ve böylece Khnum’un önemi kenara atılmaya başlanmıştır.

Khnum kimdir?

Khnum aslında yer altı dünyasının nehirleri ve gölleri de dahil olmak üzere, tüm sulara hükmettiği düşünülen bir su tanrısıydı. Bir su tanrısı olarak arındırmak anlamına gelen Kebh adı ile de anılmıştır. Nil’in kaynağı ile ilişkilendirilmiş ve Nil Nehri’nde oluşan su baskınlarının toprağın daha verimli olmasını sağlayan silt, yani alüvyonları nehir kıyılarına  taşıdığına inanılmıştı. Silt (alüvyon) aynı zamanda çömlek yapmak için kullanılan kilin ham maddesini oluşturuyordu. Sonuç olarak çömlekçilik sanatıyla da yakından ilişkiliydi.

Yaratılış Efsanesi

Bir yaratılış efsanesine göre Khnum, hem insanları hem de tanrılar dahil olmak üzere her şeyi çömlekçi çarkına yerleştirdi. Yukarı Mısır’ın üç vilayeti arasında yer alan Iunty ( bugünkü adı ie Esna)’de güneş doğdu ve ilk yumurtadan Nefertum, Atum ve Ra yarattıldı. Khnum’a bu sebeple “tanrıların babası” ya da “babaların babası ve annelerin annesi” denmektedir. Bazı alimler buradaki kilden yaratılma olayını mukaddes kitapla paralellik gösterdiğini söylemiştir.

Her yeni doğan çocuğun bedenini ve ruhunu (ka) yaratmasının yanı sıra onları kutsardı. İkinci Hanedanlık Dönemi’nden olan Westcar Papirüsü’ne eklenen Khufu ve Büyücü adlı hikayede üç firavunun doğumuna İsis, Nephthys, Meskhenet, Heqet ve Khnum’ un katıldığı anlatılmaktadır.   Her çocuğun doğumundan sonra onlara “sağlık” armağanlarını verdi. Ayrıca Firavun Hatshepsut, Khnum’un kendi “ka”sını oluşturduğunu, babası Amun-Ra’nın isteği üzerine Khnum’a sağlık nimeti verdiğini iddia etmiştir.

Khnum’un  Özellikleri

Khnum aynı zamanda ölülerin koruyucu tanrısıydı. Ölüler kitabında Khnum’un büyülerinin yardımına başvurulduğu görülmüştür. Birçok ölünün mezarında kalp şeklinde olan bok böceklerine rastlanılmıştır. Böylece ölüm tanrısını temsil eden bok böceğinin Ma’at salonlarında ölen kişiye olumlu etkisi olacağı düşünülmüştü.

Khnum, Sehel adasında bulunan bir stel (boyu eninden uzun olan dikilmiş yekpare taş parçası) üzerinde Koç kafalı bir tanrı olarak betimlenmiştir. Koç güçlü bir hayvan olduğundan Khnum doğurganlıkla ilişkilendirilmişti. Djoser döneminde yazıldığı iddia edilen bir stelin üzerinde;  “Firavunun Khnum onuruna bir tapınak inşa ettirmesi halinde tanrı ülkeyi korkunç bir kıtlıktan kurtaracaktır. Firavun söz verdiği gibi Khnum adına bir tapınak yaptırdı ve kıtlık sona erdi” yazar.

Khnum’un, tanrılardan biri olan Ra’nın yeraltındaki gece yolculuğuna yardım ettiği düşünülmüştür. Aynı zamanda Ra’yı taşıması için bir sal yapmış ve güneşin tanrısını devasa bir yılan olan Apep’e karşı korumuştur. Khnum’un bazen Ra’nın “ba” (ruh)’sı olduğu düşünülmüştür. Mısır’da Ra aynı zamanda ba demekti. Khnum, Ra ile birleştirilerek Khnum-Ra adı oluşturuldu ve Nun ( suları temsi eden) ile Hap-ur ( Büyük Nil, Cennetin Nil’i ) sıfatları verildi.

Khnum Kültü

Erken Hanedanlık Dönemi’nden beri Yukarı Mısır’ın vilayetlerinden biri olan Abu Adası, Khnum’un kültü’ nün merkeziydi. Yeni Krallık Dönem’ inde eşi Satet, kızı Anuket ve bu üçlünün başı olarak kendisine ibadet edilmişti. Iunty ( Bugünkü Mısır’ın Esna şehri ) şehrinde ise Menhet ve Nebtu ile evlendiğine ve Heka’nın ( Ka’ yı harekete geçicen kişi anlamında sihir tanrısı ) babası olduğu düşünülerek kendisine ibadet edilmiştir. Esna şehrinde Neiht, Antinoe şehrinde ise Heqet (Doğum ve gebe kalma tanrıçası) ile evli olduğu düşünülüyordu. Herakeopolis Magna’sında (Heracleopolis Magna veya Heracleopolis, Eski Mısır’da Het-Nesut olarak bilinen eski Üst Mısır’ın başkentinin Roma adıdır)  koç başlı tanrı olan Her-shef tanrısı ile ilişkilendirildi ve Osiris ile de bağlantılıydı. Yukarı Mısır’ı Khnum ve İsis, Aşağı Mısır bölgesini ise Phat ile Nepthys temsil etmiştir.

Khnum koç başlı ya da koç boynuzlu bir adam olarak tasvir edilmiştir. Nadiren de olsa güneş bağlantılarını gösteren bir şahin başıyla da tasvir edildiği görülmüştür. Sıklıkla Yukarı Mısır’ın tüylü beyaz tacını takarken ve bazen de Nil Nehri’nin kaynağıyla olan bağlantısını gösteren, içinden su akan bir kavanoz tutarken gösteriliyordu. Erken Mısır Döneminde evcilleştirilmiş koç şeklinde tasvir edilmişti. Tirbuşon şeklinde olan uzun boynuzları kendisine doğru kıvrılıyordu. Sonraki zamanlarda ise yine boynuzları kendisine doğru uzanan, Amun ile aynı türden koç ile tasvir edilmişti. Ara sırada olsa Khnum’un dört koç başıyla tasvir edildiği zamanlarda olmuştur. Bu başlar, güneş tanrısı Ra, hava tanrısı Shu, dünya Tanrısı Geb ve yer altı dünyası tanrısı Osiris’i temsil ediyordu. Bu haliyle Sheft-hat olarak bilinirdi.

Bir önceki yazımız olan Hathor Kimdir? | Mısır Mitolojisinde Tanrıça Hathor başlıklı makalemizde hathor bilgileri, hathor kim ve hathor tapınağı hakkında bilgiler verilmektedir.