Mitoloji Nedir? | Mitoloji Nasıl Ortaya Çıkmıştır?

Mitoloji belirli bir kültüre ait hikayelerden, çizimlerden, sembollerden, yazılı eserden ortaya çıkan efsanelerin incelenmesi ve yorumlanmasıdır. Mitoloji bir bilim dalıdır.  Ancak Mitoloji kavramını tam olarak anlamadan önce Mit (Myht  / Myhts) kavramının tam olarak ne olduğunu ve ne şekilde ortaya çıktığını öğrenmemiz gerekmektedir.

“Kısaca Mitoloji belirli bir kültüre ait sözlü aktarımlardan, çizimlerden, sembollerden, yazılı eserden ortaya çıkan efsaneleri inceleyen bilim dalıdır.”

Buna iyi bir örnek olan ve aynı zamanda halk arasında en fazla bilinenlerinden birisi ise Yunan Mitolojisidir. Yunan mitolojisi de çeşitli mitlerden oluşur. Kısaca mitoloji kavramına anlam kazandıran şey mitler yani efsanevi hikâyelerdir. Mitoloji kelimesi Türk Dil Kurumuna (TDK) göre Efsanebilim, Söylencebilim anlamına gelmektedir. Aynı zaman da halk hikâyesi anlamına da gelmektedir.

Mit (Myht  / Myhts) Nedir?

Mit (Myht  / Myhts) kelimesi Türkçe lisanında Destan veya Efsane anlamına gelmektedir. Mit kelimesinin kökeni antik Yunancada sıklıkla kullanılmış olan mythos kelimesine dayanmaktadır. Mitler yani efsaneler belirli bir toplum içerisinde önemli bir yer edinen, bazen gerçek ve hayali anlatıların birbiri içerisine karışarak oluşturduğu kapsamlı hikayelerdir. Bu hikayeler genellikle evrenin kökeni ve doğası ile alakalı olan sembolik masalların birleşmesiyle oluşur.

Mitlerde genellikle doğaüstü güçlere sahip olan tanrılar veya yarı-tanrılar, bunların dışında güçlü yaratıklar ve kimsenin akıl sır erdiremediği olay dizileri anlatılır. Mitler insanoğlunun varoluşundan beri inanç ile ilişkilendirilmiştir. Dünya üzerindeki gelmiş geçmiş dinlerin neredeyse tamamı bu mitlere dayanmaktadır. Örneğin Yunan mitolojisi birden fazla anlatıdan, yani Mit’ten oluşan bir kültür ve inanç sistemidir. Bu bağlı olarak mitler din adamları, yöneticiler veya rahipler tarafından desteklenmiştir. Anlatılan hikayeler insan maneviyatı ile yakından bağlantılıdır.

İnsanların ortak dilde kullandıkları mit kavramı akıl dışı olaylar içerse de genel kabul görmüş olan bir inançtır. Örneğin tahtaya vurunca nazar değmeyeceğini düşünmek bir mittir. Genel olarak mit kavramı kişiden kişiye değişlik göstermektedir ve anlatılan söylenceler mutlak değildir.

Mitlerin öncelikle bir grup için önem taşıyan bir öykü veya anlatı olması gereklidir. Bazı insanlar mitleri doğal olayları açıklamak için ortaya çıkan ilkel girişimler olarak görürler.

Mitoloji Nedir? Mitoloji Ne Demek?

Mitoloji ilk olarak mitlerin bilimidir. Mitolojinin bu anlamını ifade eden kelime “mitografi” olarak bilinir. Bu sözcük William G. Doty isimli yazarın en bilinen eseri olan  Mythography: the Study of Myths and Rituals kitabından ortaya çıkmıştır. Mitograflar veya mitologlar mitlerin kavramını, insan doğasıyla olan ilişkisini, toplumla olan ilişkisini ve niteliğini incelerler. “Mitoloji” sözcüğü mitlerin derlemesi anlamında da kullanılmaktadır. Bu şekilde Yunan mitolojisi veya Mısır mitolojisi denildiğinde bu kültürlere ait mitlerin derlemesinden bahsediyor oluruz. “Mitoloji ne demek?” sorusuna en doğru verilecek cevap mit bilimi olacaktır. 

Mitolojik Ne Demek?

Mitolojik ise mitoloji ile alakası olan anlamına gelmektedir. Örneğin “Mitolojik Eserler”, “Mitolojik Hikayeler”, “Mitolojik Kitaplar” dediğimizde mitoloji ile alakası olduğunu vurgularız. Genellikle bu örnekler “Mitolojik ne demek?” Sorunusun cevabını açıklar.

Mitler Nasıl Ortaya Çıktı?

Dünya üzerinde iki milyon yıldan fazla süredir yaşayan insanoğlu, dünyada geçirdiği yıllar boyunca varoluşun temelinde ne olduğunu aradı. Tarihin başlayıcından günümüze kadar gelen bu varoluş sancısı insanların hayatların mutlaka doldurulması gereken bir boşluğa dönüştü. Bu nedenle avcı toplayıcı insanlardan günümüze kadar çeşitli efsaneler yani mitler ortaya çıktı. Tarihteki bazı mitler hiçbir zaman günümüze ulaşamayacak kadar yereldi. Örneğin bundan on binlerce yıl önce yaşayan avcı toplayıcı insanlara göre enteresan şekle sahip bir kayanın bir ruhu olabilirdi veya yaşlı bir ağacın ruhunun onlara yol gösterdiğine inanabilirlerdi. Bu hikayeler dilden dile ve bir çok zaman değiştirilerek insanlar arasında aktarıldı. Bunun sonucunda bugün efsane olarak bildiğimiz mitler ortaya çıkmış oldu. “Mitler Ne Demek?” böylece cevaplamış oluyoruz ancak mitlerin yalnızca söylencelerden ibaret olmadığını da bilmemiz gereklidir. 

Mitler Ne Demek? Çin Mitolojisinden bir ejderha figürü.

Bu durumun nasıl oluştuğuna verebileceğimiz güzel bir örnek ise ejderhalardır. Ejderhalar bir efsane yani Mit’tir. Şunu düşünelim bundan binlerce yıl önce bir insan Mezozoik Zaman’ın sonunda yok olan dev bir canlının fosili ile karşılaşır. Bu durumu diğer insanlara anlatır ve insanlar hayal gücüne sahip canlılar olduğundan kafalarında bir hikaye veya gerçek olmayan bir canlı türü kurgular. İşte tam olarak insanlar tarafından kurgulanan bu hikayelerin kendi aralarında aktarımı ile mitler ortaya çıkmıştır.

İlk Mitlerin Ortaya Çıkışı

Mitler tarihöncesi dönemlerde yani yazı henüz bulunmadan önce ortaya çıkmıştır. Yazılı kaynaklar olamadığı için Mitlerin Nasıl ve ne zaman ortaya çıktığı hakkında kesin bir yorum yapmak doğru değildir. Mitler hakkında yalnızca günümüzde ortaya çıkarılan arkeolojik buluntular sayesinde yorum yapılmaktadır. Bu araştırmalar sonucu Üst Paleolitik olarak bilinen erken dönem taş çağına ait mağara resimleri, heykelcikler ve mezar taşları bulunmuştur. Amerikalı antropolog ve mitoloji uzamanı Joseph Campbell bu mağaralar ayı kafatasları bulunduğunu ve bunun o dönem gelişen bir ayı kültünün kanıtları olduğu ve bu külte mitolojinin de eşlik ettiğini öne sürmüştür.

Bilim insanları Üst Paleolitik dönemde Avrupa’da bulunan insanların dinsel bir mitoloji ortaya çıkardığında hemfikirdir. Bu genel görüş özellikle o dönem ölenlerin mezar yerleri ve o dönem yapılan heykelcikler ile desteklenmektedir. Örneğin MÖ 40.000 yılında yapıldığı düşünülen aslan başlı adam heykelciği o dönem mitolojik söylencelerin olduğuna dair kanıt olarak sunulmaktadır.

Mezolitik dönemden başlayarak tarımın gelişmesi ve Neolitik dönemde yerleşik topluma geçilmesiyle mitoloji daha bilinir hale gelmeye başlamıştır. Ülkemizde bulunan Göbekli Tepe gibi alanlar o dönem dini bir bilincin geliştiği hakkında bize bilgi vermektedir. Avcı ve toplayıcı toplumlardan yerleşik topluma geçilmesiyle törenler ve sanat eserlerinin sayısı artmıştır. Yine ülkemizde bulunan Çatalhöyük arkeolojik alanında bulunan ve MÖ 7000 yılına tarihlenen tahta oturmuş dişi figürü o döne dişiliğin bereket ile ilişkilendirildiği hakkında bize ipuçları vermektedir.

Mit Türleri Nelerdir?

Dünya mitolojisinin tamamında bulunan üç mit türü bulunur. Bunlar; yaratılış mitleri, tanrı mitleri, kahraman mitleri olarak bilinir.

Yaratılış Mitleri Nedir?

Yaratılış mitleri kültürden kültüre farklılık gösterir. Yaradılış mitleri insanların kendilerinin ve dünyanın nasıl ortaya çıktığını anlatır. Yaradılış mitleri insanlar için önemli bir yeri olan varoluşu anlamaya çalışmak için ortaya çıkmıştır. İnsanlar bu mitler sayesinde varoluşlarını anlamlı hale getirirler. Yaratılış mitleri birkaç alt kategoriye sahiptir. Örneğin yaratılış yoktan ortaya çıkabilir. Böyle bir durumda tanrı her şeyi yoktan var etmiştir. Bu durum Kaos’tan Yaratılış olarak bilinen İncil’in ilk bölümünde ve Mısır mitolojisinde görülmektedir.

Tufan mitleri (Gılgamış Destanı, Nuh Tufanı) ise genellikle yaratılış mitleri ile alakalıdır. Bu mitlerde tanrı insanların davranışlarından rahatsız olmuş ve onlara uygun şekilde davranmaları için ikinci bir şans vermiştir.

Tanrı Mitleri Nedir?

Bütün kültürlere ait mitlerin kendilerine ait tanrı veya tanrıları bulunmaktadır. Bu mitlerde tanrılar genellikle aynı aileden gelir ve belirli görevleri paylaşırlar. Buna örnek olarak Mısır mitolojisinde yer alan ve Sekizli olarak bilinen bir panteon vardır. Yunan mitolojisinde ise bu rolü Kral Tanrı Zeus’un önderliğinde Olimpos Tanrıları üstlenmiştir. Bu panteonlarda genellikle birden fazla tanrı ve tanrıça bulunur ve yaratıcı her zaman her yerdedir.

Kahraman Mitleri Nedir?

Kahraman mitleri dünya mitolojisinin büyük bir kısmında mevcuttur. Kahramanlar normal insanlardan farklıdır. Genellikle beklenmedik şekilde doğarlar. Bir tanrının oğlu veya bir bakirenin çocuğu olabilirler. Mitlerde geçen kahramanlar daima önemli bir macera arayışına girer. Yunan kahramanı İason Altın Postu bulmaya çalışır, Odysseus ise evine dönmek için uğraşır. Bu kahramanların mitolojideki temel amacı insanlara erdemli davranışları öğretmektir.

Mitoloji ve Mitlerin Toplumlar Üzerindeki Etkisi

Mitolojik hikayeler yani mitler yüzyıllar boyunca toplumlar üzerinde büyük bir güç olmuştur. İlk avcı toplayıcı atalarımızdan beri günümüze kadar ulaşan bu efsanevi hikayeler halen popülaritesini korumaktadır. Tıpkı Antik Yunanlılar gibi, Mısırlılar, İskandinavlar, Çinliler de kendilerine ait mitleri vardır. Aslında doğrusunu söylemek gerekirse günümüze kadar yaşamış olan tüm toplumlar kendi kültürlerine ait mitler geliştirmiştir. Günümüzde Yunan mitolojisi, İskandinav (Nordic) mitolojisi, Çin Mitolojisi, Mısır Mitolojisi, Türk mitolojisi, Roma Mitolojisi en fazla bilinenleridir.

Mitolojinin toplum üzerindeki etkileri genellikle birleştirici olmuştur. İnsanları ortak bir amaç uğruna birleştiren şeylerin en başında para ve inanç gelir. Müslümanlık, Musevilik ve Hristiyanlık gibi tek tanrılı dinlerin yanı sıra çok tanrılı dinler de mitoloji başlığında altında incelenmektir.

Geçen zamanla birlikte gelişen insanoğlunun daha kalabalık gruplar halinde birlikte yaşamaya başlaması toplumsal kanunların (Örn. hammurabi kanunları) ortaya çıkmasına neden olmuştur.  İnsanlar bir başkasının yani onlar gibi sıradan birsinin sözünü dinlemek yerine onlar için daha fazla anlam taşıyan bir metanın sözünü dinlemeye yatkındılar. Bu nedenle mitlerin popülaritesi de arttı ve genellikle yöneticiler tarafından desteklendi.

Hammurabi Kanunları | Kral Hammurabi M.Ö. 1750

Halk hikâyeleri yani mitler zamanla insanlar tarafından gerçek olarak kabul edildiler. Bu durum din adamlarının, yöneticilerin ve asil sınıfın işlerin kolaylaştırdı. Örneğin hırsızlık yapmak kötü bir şeydir ve bir suçtur ancak mitlerden önce insanları engelleyen bir kanun veya ilahi güç yoktu. Bu durum ise insanları bir topluluk halinde yaşamasını zorlaştırıyordu. Mitlerin oluşturduğu inanç sistemleri ortaya çıktığında insanlar yaptıkları kötü bir davranışın tanrıları kızdırabileceğini, kendilerine kötülük olarak geri dönelebileceğini ve bu suçu tanrıların bileceğini düşünmeye başladılar. Örneğin Yunan mitolojisinde Hades yeraltı dünyasının tanrısıdır ve kötü ruhlara burada işkence etmektedir. Ortaya çıkan bu inanç sistemi insanların birlikte yaşaması için değişmesi gerekli olan davranışlarının kontrol altına alınmasına yardımcı oldu. Mitoloji tanrıları veya mitolojide geçen tanrılar ve efsanevi hikayelerin insanların topluluk olarak yaşayabilmesine katkısı oldukça büyüktür. 

Mitoloji ve Dinler

Günümüzde insanlar din denildiğinde genellikle Hristiyanlık, Musevilik, İslam gibi tek tanrılı dinlerden bahsetmektedirler. Ancak inancın kökeni bu üç büyük dinin çok daha ötesine uzanmaktadır.  

Dünya üzerinde ortaya çıkan ilk insanlar avcı toplayıcı yaşam tarzına sahiptiler. Avcı toplayıcı insanlar ufak gruplar halinde birlikte, göçebe olarak yaşıyor ve sürekli gıda yönünden bereketli topraklara göç ediyorlardı. İlk insanların belirli bir inanç sistemi veya büyük kitleler tarafından kabul gören inançları yoktu. Her grubun kendisine ait bir takım inançları olabilirdi veya hiçbir inanca sahip olmayan gruplar da olabilirdi. Ancak yine ilk atalarımızdan aktarılan bazı mitler yani efsaneler yerleşik tarım dönemine kadar ulaştı. Bu dönemden sonra Homeros tarafından yazılan, İlyada ve Odysseia gibi eserler inançlara yön verdi.

Antik Yunanlılar birden fazla tanrıya inanıyordu. Günümüzdeki tek tanrılı inanç o dönem dünya üzerinde hakim değildi. Mitoloji tanrıları dünya üzerinde uzun bir zaman hüküm sürdü.Çok tanrılı dinlerin sonunu getiren ise eski ahit ile başlayan ancak Hristiyanlık ile tüm dünyayı etkisi altına alan tek tanrılı inanç sistemleriydi. Hristiyanlıktan sonra İslam da çok hızlı bir şekilde kıtalara ve kitlelere yayıldı.

Din ve mitoloji birbirinden ayrılan iki farklı kavramdır ve dinlerin mitlerden etkilenmediğini söyleyebilmek olanaksızdır. Ancak söylenebilecek en doğru şey din ve mitoloji arasında inkar edilemez bir bağ olduğudur. 

Sonuç olarak mitoloji bir efsane bilimidir, efsaneleri inceler ve onları yorumlar. Anlatılan efsanelerin direkt olarak yaşantımıza ve insanlığın gelişimine katkısı olduğundan, Mitoloji değer gören ve merak uyandıran bir konu olmaya devam etmektedir.

Kaynaklar;
Hayvanlardan Tanrılara Sapiens – Yuval Noah Harari
The myths and legends of ancient greece and rome – E.M. berens
Walter Burkert – İlkçağ Gizem Tapıları
Yunan Ve Roma Mitolojisi- Colette Estin
Yunan Mitleri Tanrılar, Kahramanlar, Söylenceler – Robert Graves
Ancient Myth, Religion, and Philosophy – Semantic Scholar

Mitoloji 101| Eski Yunan ve Roma Mitolojisi Hakkında Bilmeniz Gereken Her Şey | Kathleen SEARSA’dan Z’ye Dünya Mitolojisi | Dünya Halklarının Tüm Yaratılış, Tanrı ve Kahraman Mitleri | David A. LEEMING

www.ancient.eu

www.history.com

www.britannica.com

www.theoi.com