Orta Asya’daki İlk Türk Devletleri Hangileridir?

Orta Asya’daki ilk Türk Devletleri Köktürklerin kurulmasıyla başlamıştır. Köktürk devletinden sonra birden fazla Türk Devleti ortaya çıkmıştır. Kısaca bunlar;

• Köktürkler
• Kutluklar
• Uygurlar
• Kırgızlar
• Türgeşler
• Akhunlar
• Tabgaçlar
• Başkurtlar
• Oğuzlar
• Karahanlılar

olarak bilinmektedirler.

Köktürkler

Köktürkler Türk adıyla kurulan ilk Türk devletidir. Kurucusu diğer adı İl Kağan olan Bumin Kağan’dır. Köktürkler devletinin merkezi Ötüken’dir. Tapa Kağan zamanında Budizm halka benimsetilmek istenmiştir. Orta Asya’dan Bizans’a ilk elçi gönderen devlet Köktürklerdir. Gönderdikleri elçinin adı “Maniech” dır. Köktürkler aynı zamanda Türk Devletleri arasında Orta Asya’da Bizans’tan ilk elçi alan devlettir. Bizans’ın gönderdiği elçi ise “Zemerkos” dur. Bu devlette Türk tarihinde ilk milli istiklal ayaklanmasını başlatan Kürşad yaşamıştır. Ayrıca Türklerin Bismarck’ı olarak bilinen vezir Tonyukuk bu devlettendir ve diğer adı Apa Tarkan’dır.

II. Köktürk Devleti- Kutluklar

Kurucusu Kutluk Kağan olup ismi “İlteriş” yani derleyen, toparlayan anlamına gelmektedir. Orhun Abideleri bu devlet zamanında dikilmiştir. Kutluklar, Uygur, Basmid ve Karluk Türkleri tarafından yıkılmışlardır. Bu devlet dönemimde diğer Türk Devletleri arasında yaygın olan vezirler Ayguci olarak adlandırılmaktaydı.

Uygurlar Devleti

Uygur kelimesinin manası akraba anlamına gelirken, Çin kaynaklarında şahin gibi dolaşan veya hücum eden anlamında kullanılmaktadır. Kurucusu Kutluk Bilge Kül Kağan’dır. Başlarda Ötüken’de varlığını sürdürürken daha sonraları Karabalsagun’a taşınmışlardır. Bögü Kağan zamanında Manihaizm dinini kabul etmişlerdir. Bu dini kabul etmeleri ile birlikte savaşçılık özelliklerini kaybetmişlerdir. Duaların yazılı olmasından dolayı hareketli matbaa kullanılarak dualar basılmıştır. Türk tarihinin ilk kütüphanesi Uygurlar tarafından kurulmuştur.

Orta oyun ve tiyatronun temeli atılmış, pandomim, şan ve opera ortaya çıkmıştır. Uygurlar zamanında çav adı verdikleri kâğıt paralar kullanılırdı. Faizle borç verdikleri için Türk bankacılık sisteminin temelleri bu dönemde atılmıştır. Ayrıca ilk kez örgün eğitim kurumlarını oluşturmuşlardır. Bunula beraber vasiyetname, velayetname gibi birçok hukuki mesele ve töreleri yazıya geçirmişlerdir. Tıp alanında da gelişim yakalayan Uygurlar, akupunktur, çiçek aşısı ve göz tedavisini kullanmışlardır. Sanat açısından da ilklere sahiptirler. Uygurlar fiesko adı verilen resimleri ile minyatür sanatını ilk defa kullanmışlardır. Yaptıkları manastırlar ile Osmanlı külliyelerinin şekillerinin kaynağı olmuşlardır.

Kırgızlar

Günümüzdeki Kırgızistan devletidir. Kırgızlar Yenisey  Kitabelerini ve Manas destanını oluşturmuşlardır. Milletler arası yarışmalar düzenleyen ilk devlettir. Moğol hakimiyetine giren ilk Türk boyudur.

Karluklar

İlk Müslüman Türk Boyu olma özelliğini taşımaktadır. Kısa bir süreliğine devlet kuran Karluklar, Talas savaşı sırasında Arapların yanında yer alarak savaşı Abbasîlerin kazanmasını sağlamışlardır. Cengiz Han’a itaat eden ilk Türk boyudur. Karahanlılar’ın kuruluşunda etkili olmuşlardır.

Türgeşler (Türgişler)

Türgeşler’in hükümdarı Baga Tarkan’dır. Türk Devletleri arasında kendi adına para bastıran ilk Türk hükümdarı Baga Tarkan’dır. Türgeşler, Hazarlar ile beraber Araplara karşı savaşmışlardır.

Akhunlar

Akhunlar’ın diğer adı Eftalitler’dir. Sasaniler’ de çıkan mazdek isyanının bastırılması sırasında Akhunlar önemli rol oynamışlardır. Afganistan’da kurulan bu devlet Köktürk- Sasani iş birliği sonucunda yıkışmıştır.

Tabgaçlar

Çin’in kuzeyinde 200 sene varlığını sürdürmekte olan Türk devletidir. Zaman içerisinde asimile olmuşlardır.

Başkurtlar

1730 yıllarında Rusya’ya baş kaldırmışlardır. Günümüzde Rusya’da özerk bir devlet olarak varlığını devam ettirmektedir.

Oğuzlar

Oğuzların diğer adı Uzlar’dır. Kelime manası kalabalık kabin topluluk anlamına gelmektedir. Oğuzlar Büyük Selçuklu Devleti, Anadolu Selçuklu devlet ve Osmanlı devletini kuran boydur. Oğuzların Müslüman olanına Türkmen ya da Türk, Hristiyanlığı benimseyenlere Uz denirdi.

Karahanlılar

Karahanlılar Orta Asya’da kurulan İlk Müslüman Türk devleti ve İlig Hanlar veya Efrasiyapoğulları olarak da bilinen bir devlettir. Kurucusu Kul Bilge Kadir Han’dır. Resmi dili Türkçe, yöneticisi ve haklı Türk’tür. Bu durum ulusçu karakterde olduğunu göstermektedir. Satuk Buğra Han zamanında İslamiyet’i kabul etmişlerdir. Satuk Buğra Han, Abdül Kerim adını almıştır. Karahanlılar düzenli posta teşkilatını kurmuşlardır. Ribat adı verilen Kervansaraylar yaptırmışlardır. Tamgaç Buğra Han zamanında Semerkant Medresesi açılmıştır. Dünya tarihinde ilk burslu öğrenci sistemi Karahanlılar’a aittir. Bimarhane adında hastaneler inşa etmişlerdir. İlk Türk İslam edebi eserlerini oluşturmuşlardır.

 

Bir önceki yazımız olan İslam Filozofları | İslam Filozoflarının Felsefesi başlıklı makalemizde islam düşünürleri, islam filozofları ve islam filozofları felsefe hakkında bilgiler verilmektedir.